De eeuw van Jan De Lichte

Herre Daelemans-12 oktober 2020

Jaren geleden werd de tv-serie al aangekondigd: De Bende van Jan De Lichte, gebaseerd op de welbekende schelmenroman van wijlen Louis-Paul Boon. Maar VTM (lees: DPG Media) heeft gewacht op de lancering van de nieuwe Vlaamse Netflix Streamz om de avonturen van Jan De Lichte op de kijkers los te laten. In zowat heel de wereld is de serie al langer te bewonderen via Netflix, onder de titel The Thieves of the Wood.

Robin Hood

Boon zocht een historische figuur die symbool kon staan voor de sociale ontvoogdingsstrijd in Aalst, en gebruikte de figuur van de straatrat Jan De Lichte als een soort grimmige, Vlaamse Robin Hood. Historisch kan je die roman niet noemen, net zomin als de gelijknamige tv-serie historisch is. De bende van Jan De Lichte stal in het echt van de armen. De rijken beroven was zoveel risicovoller. Zo prozaïsch is het uiteindelijk. Een vrijheidsheld kan je hem bezwaarlijk noemen.

Historische aanvulling

Vorige week verscheen het boek De eeuw van Jan De Lichte onder redactie van Elwin Hofman, die zich aan de KU Leuven in een postdoctoraat specialiseerde in de cultuurgeschiedenis van de achttiende eeuw. Dit boek heeft de ambitie om een ruimer beeld te scheppen van de vrij onbekende achttiende-eeuwse Oostenrijkse Nederlanden, zoals je op de flap kan lezen. Dat is een nobel doel.

Een wereld in oorlog

Verliezen we vooral niet uit het oog dat deze achttiende eeuw het begin betekende van de ‘moderne tijd’: industrialisering, Verlichting, de Franse Revolutie én – niet te vergeten – de Brabantse Omwenteling. De aloude machtsverhoudingen verloren stilaan hun bestaansrecht. De wereld van Jan De Lichte was een wereld van oorlog. Samen met zijn vriend Emiel Embo gaat hij bijvoorbeeld vechten in Silezië (het huidige Polen). De Oostenrijkse Successieoorlog had nogal wat vertakkingen. Zo verklaarde ook Frankrijk de oorlog aan Oostenrijk en begonnen ze aan de verovering van de Oostenrijkse Nederlanden. De lotgevallen van de gewone mens, schrijft Hofman, kan je niet los van de internationale verwikkelingen en conflicten zien.

Het ongenoegen van de bevolking nam toe naarmate de opgelegde belastingen steeds hoger werden. De bezette Nederlanden waren een melkkoe voor de Franse schatkist. Geweld en repressie werd niet geschuwd. De Franse bezetter kreeg snel een kwalijke reputatie. (Wat ook in de tv-serie meermaals aan bod komt.) In dat kader gaan Jan de Lichte en zijn bende te keer als een roedel jonge wolven.

Zware jongens

Het gezin De Lichte hadden zoals zovelen een karig inkomen, zodat de familie op zoek moest naar het nodige om te overleven. Alle gezins- en familieleden stonden wel eens terecht voor het stelen van graan, kleren, geld. Ook Jan begon al vroeg met stelen en keet schoppen op markten. De Franse aanvallen en bezetting zorgden voor een komen en gaan van troepen en Jan trad een paar keer in dienst van nu eens het Hollandse leger, dan weer in het Oostenrijkse leger. Hij deserteerde steeds snel, maar leerde ondertussen wel om te gaan met wapens. Al gauw trok hij op met een groep kompanen, die de naam ‘bende’ kregen. Inbraken, roven en moorden behoorden tot hun reputatie. Ze waren uiteindelijk stuk voor stuk ‘zware jongens’, schrijft Hofman.

De legende

In zeventien hoofdstukken schetst een team van vooral jonge historici de bredere context. Naarmate de tijd verstrijkt, vervagen ook de herinneringen aan de avonturen van Jan De Lichte. Nochtans beroerde zijn spectaculaire terechtstelling (hij werd letterlijk geradbraakt) in de ruime omgeving van Aalst de tongen, beschrijft Hofman. De verhalen – zeg maar legendes – namen toe en werden bezongen door rondtrekkende marktzangers.
Ze werden overgedragen van generatie op generatie, met vooral de waarschuwing dat het lot van straatrovers bezegeld was. Een boodschap van de overheid, zeg maar.

Slachtoffers

De voorbije 50 jaar lieten wel enkel historici op basis van archiefonderzoek hun licht schijnen over de échte Jan de Lichte en zijn bende, zijn leven, zijn omgeving en de gevoerde processen tegen de bende. Zij worden dan net geen helden genoemd maar ‘slachtoffers van hun tijd’, slachtoffers van oorlog en armoede. Waarbij ze voorbijgaan aan het simpele feit dat zovelen die in armoede leefden uit puur moreel besef niet aan het roven, plunderen, moorden gingen. Zij zijn zoveel meer helden dan Jan De Lichte…

Vanzelfsprekend hoopten de burgers op het verdwijnen van het feodaal onrecht. De slogans vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid klonken ook in de Vlaamse bossen. Sociale ongelijkheid, armoede en uitbuiting maakten deel van deze eeuw, schrijft Hofman. Het zijn overigens lokale potentaten die het sociale onrecht en de uitbuiting belichamen.
In de tv-serie wordt dat gretig en ten overvloede belicht. De nood aan een gemeenschappelijke vijand maakt dat kasteelheren voorgesteld worden als corrupt, machtsgeil, repressief, pervers, wreed en sadistisch. Jan De Lichte voert evenwel zijn volk niet aan in een revolutie; er komt geen politiek manifest aan te pas. Hij is meer anarchist dan revolutionair, ook al spoort hij zijn medeburger aan tot opstand tegen de uitbuiting.

Banditisme als alternatief

Dat is uiteindelijk ook hoe Boon het in zijn roman voorstelde: banditisme wordt een alternatief voor de revolutie. Acteur Matteo Simoni, hoofdrolspeler in de tv-serie, ziet het ook wel zo: ‘Anders dan in de serie zijn er weinig aanwijzingen dat de echte Jan de Lichte nobele bedoelingen had of een revolutie wilde ontketenen’.

Het is eigen aan historische fictie dat zij het verleden voorstelt in het licht van wat komen gaat…

Wie meer te weten wil komen over deze troebele eeuw, over de historische achtergrond  van de tv-reeks en amusante anekdotes uit deze periode, kan niet om De eeuw van Jan de Lichte heen.

Deze week is De eeuw van Jan De Lichte het Doorbraak-Boek van de week.

Herre Daelemans Opgeleid in de beste tradities van de Frankfurter Schule en aanverwanten, voorbestemd voor een journalistieke boerenstiel. Eieren voor zijn geld, echter. De schaduw en het licht 10-06-2022 'Nieuweling' van Marion Bruinenberg is heel gewoon een heel mooi debuut: een sterk verhaal, met liefde voor taal geschreven, dat je met plezier leest en blijft lezen. Een wrang sprookjesverhaal 08-04-2022 In zijn roman beschrijft David Diop hoe een achttiende-eeuwse onderzoeker het superioriteitsgevoel van het verlichte Europa betwijfelt. Adem.. niet vergeten! 21-01-2022 Als hoofdarts van het ziekenhuis wordt Filiep Bataillie meegesleurd in een rollercoaster van paniek, vriendschap, emotie en uitzonderlijke maatregelen. Tot hij zelf positief test ... Een boek als een ijsroomtaart 07-01-2022 De veelgeprezen Franse auteur Miguel Bonnefoy verhaalt in de uitbundige familievertelling Erfgoed over vier generaties immigranten in Chili wier levens stuk voor stuk geraakt worden door de grote historische gebeurtenissen van de twintigste eeuw. De wintergeest 24-12-2021 Een sfeervolle vertelling in een mooi cadeau-uitgave! Lees meer van Herre Daelemans