Sprekende schilderijen
Jurgen Pieters-14 april 2021
|
Tijdens de Oudheid werden de literatuur en de schilderkunst gemeenzaam omschreven als ‘de zusterkunsten’. Die geijkte typering vindt haar oorsprong in een klassieke gedachte die we onder meer bij Horatius terugvinden. ‘Het gedicht is als een schilderij’, zegt Horatius: ‘ut pictura poesis’. Achter die vergelijking moet overigens niet teveel worden gezocht: net als schilders dienen dichters in hun werk een herkenbare werkelijkheid af te beelden.
Tijdens de Renaissance kwam het vredige beeld van de zusterliefde tussen schilderkunst en literatuur ernstig onder druk te staan. Als een van de eersten wees Leonardo da Vinci erop dat er tussen de dichters en de schilders even goed een competitie heerste, een familiestrijd die moest bepalen wie van beide zussen zich het best van de gedeelde taak kon kwijten.
Paragone
Leonardo heeft het over een paragone, een conflict waarin volgens hem de dichters onvermijdelijk aan het kortste eind trokken. Schilders konden immers met één goed gecomponeerd beeld een heel verhaal vertellen. Dichters hadden voor hun verhalen veel woorden nodig en daarom vroegen ze van hun publiek ook te veel tijd. Kijk naar een schilderij en je ziet het geheel meteen. Lees, en je moet wachten tot het einde.
Vanzelfsprekend lieten de dichters die kritiek niet zomaar over hun kant gaan. Schilderijen bestaan toch gewoon uit levenloze verf, repliceerden zij, terwijl wij dichters met het levende woord werken. Gedichten zijn zoals schilderijen, inderdaad, maar het zijn wel superieure schilderijen: met hun woorden doen dichters wat ze ‘schilderen’ meteen ook spreken.
Scènes in een ziekenhuis
Max Porters The Death of Francis Bacon herinnerde me herhaaldelijk aan de strijd tussen de zusterkunsten. Niet alleen overigens omdat een schrijver hier in een korte, poëtische roman het levenseinde van een schilder ensceneert, maar ook omdat die roman bestaat uit zeven hoofdstukken die de lezer letterlijk te zien krijgt als schilderijen. Bij het begin van elk nieuw deeltje worden daarvan de materie (‘Oil on canvas’) en de afmetingen secuur opgetekend (’78 x 58 in.’)
‘Written pictures’ noemt de auteur de zeven hoofdstukken van dit boek. Samen focussen ze op eenzelfde scène, die er in een ‘echt’ schilderij als volgt zou uitzien: op een bed in een Madrileens ziekenhuis ligt een oude man die zijn laatste levensuren doorbrengt in het gezelschap van een verpleegster.
Uit het leven van een schilder
Porter heeft de scène niet zelf verzonnen:. De details – zoals het nummer van de kamer (417, een chique suite in de Clínica Ruber) en de naam van de verpleegster (zuster Mercedes) – komen ook voor in de lijvige biografie die Mark Stevens en Annalyn Swan vorig jaar van de Britse schilder publiceerden.
Die vuistdikke biografie (700 pagina’s tekst en nog eens meer dan 100 pagina’s noten en ander documentair materiaal) is net als het boek van Porter (met zijn 75 pagina’s mogelijk iets te dun om een roman genoemd te worden) een absolute aanrader. Het verdient zelfs aanbeveling de boeken na of naast elkaar te lezen.
Elektrische stoel
Aan de vooravond van zijn dood (hij sterft in de lente van 1992) is Bacon zonder enige twijfel de belangrijkste Britse schilder van de twintigste eeuw. Bij het grote publiek is hij onder meer bekend om zijn portret van Paus Innocentius X, naar Velazquez. In het origineel kijkt de paus de toeschouwer indringend aan, een zwijgzaam mysterie. Bij Bacon schreeuwt hij het onhoudbaar uit, hij lijkt wel op een elektrische stoel te zitten.
Veel van Bacons portretten drukken krampachtigheid en verkramping uit, wreedheid ook, en woede. Bacon is allerminst een schilder van het levensgeluk. In hun biografie traceren Stevens en Swan het wereldbeeld van Bacon naar een ongelukkige jeugd en het doordringende gevoel van de jonge Francis dat hij nooit zou kunnen voldoen aan de verwachtingen van zijn omgeving.
Gevecht met de broer
Bacon was de tweede van vijf kinderen, zwaar astmatisch en homoseksueel. Wanneer zijn jongere broer Edward sterft – de oogappel van zijn vader, een ex-militair – beseft Francis dat hij nooit de zoon zal kunnen zijn die zijn vader heeft gewild. Echte jongens en mannen rijden paard, zoals Edward dat voorbeeldig kon. Francis daarentegen laat zich betrappen in het ondergoed van zijn moeder.
In The Death of Francis Bacon laat Max Porter de schilder herhaaldelijk terugkomen op de mentale strijd die hij zijn leven lang met zijn jongere dode broer blijkt te hebben gevoerd. ‘The martyr Edward or the painter Francis?’ is een van de vragen die Bacon op zijn sterfbed stelt. Voor wie de biografie van de schilder kent, is de vraag pijnlijk helder: wie zag je het liefst, mama? En wie jij, papa?
Bewustzijnsstroom van een stervende
Dergelijke vragen structureren de bewustzijnsstroom van de stervende Bacon die Porter hier zorgvuldig componeert. Caravaggio of ik? Wie was de grootste homoseksuele schilder? Julius Caesar of ik? Wie werd het meest verraden door zijn vrienden? Mussolini of ik? Wie was de grootste dictator?
Bacon herinnert zich op een bepaald moment een foto van de dode Duce met zijn minnares Clara Petacci. De foto – gemakkelijk terug te vinden op Internet – doet inderdaad denken aan een schilderij van Bacon: Mussolini’s gezicht is letterlijk tot vleesmoes geslagen, ‘the human face punished to formless’, in de weloverwogen woorden die Porter Bacon in de mond legt.
De stem van de criticus
Op zijn sterfbed blijkt Bacon ook te worstelen met een uitspraak die de Britse schrijver en criticus John Berger ooit over hem deed: ‘Bacon is a very remarkable but not finally important painter.’ Berger vond dat de schilderijen van Bacon enkel gingen over de persoonlijke obsessies van de schilder. Om die reden vond hij ze niet van belang: het enige wat ze de toeschouwer gaven, was inzage in de ‘twisted mind’ van de maker ervan.
Berger kwam later terug op zijn vernietigende vroege oordeel, maar dat lijkt de stervende Bacon niet te zijn bijgebleven. Hoe succesvol hij ook was, zowel in termen van publieke erkenning als wat de verkoop van zijn werken betreft, op het einde van de rit zijn het de persoonlijke mislukkingen die op Bacons eenzame stervensuur centraal staan.
Gebroken hart
Veel herinneringen betreffen de talrijke liefdes die de schilder heeft gekend en telkens weer verloren. Hun namen komen zijdelings terug. Opnieuw is een begeleidende lectuur van Bacons biografie een hulp: Geoff Dyer, Peter Lacy, John Edwards, John Deakin en, laatste in de rij, de Spanjaard José Capelo.
Capelo is degene voor wie de zwaar zieke Bacon op het einde van zijn leven naar Madrid trekt, tegen het advies van zijn dokter in. Door de levenslange astma zijn zijn longen te zwak. Maar de roep van de liefde is sterker dan die van de medische rede. Bacon bezwijkt uiteindelijk aan de aanval van een al lang gebroken hart.
Oeuvre in wording
Max Porter heeft met The Death of Francis Bacon een derde titel toegevoegd aan wat nu al een oeuvre in wording mag heten. Met Grief is the Thing with Feathers publiceerde hij in 2015 een debuut zoals je er in een decennium niet veel tegenkomt. De kritiek en het publiek waren eensgezind enthousiast over het boek dat intussen al geldt als een klassieker van de rouwliteratuur.
In het in 2019 verschenen Lanny toonde Porter zijn uitzonderlijke talent als bouwer van verhalen. In zijn jongste boek wordt het verhaal ondergeschikt gemaakt aan een aspect van Porters werk dat in de eerdere twee werken weliswaar al aanwezig was, maar minder op de voorgrond trad: Porter is een taalkunstenaar die boven alles de plasticiteit van zijn medium verkent.
Geen sinecure
Het is wat dat betreft uitkijken naar de Nederlandse vertaling van The Death of Francis Bacon die in juni bij De Bezige Bij verschijnt. Vertaalster Saskia van der Lingen stond ook al in voor de fraaie Nederlandse versies van Porters eerdere boeken. De uitdaging is dit keer zeker niet gering.
Meer dan in zijn vorige boeken schildert Porter in The Death of Francis Bacon met woorden; de taal is zijn verf. Hij experimenteert daarbij met toonaarden en klankwaarden dat het een lieve lust is, zonder evenwel de lezer de indruk te geven dat hij zich enkel om vormkwesties bekommert. In zekere zin wilde Porter in dit boek met taal doen wat Bacon in veel van zijn portretten met verf probeerde: gestalte geven aan de tegenstrijdige veelheid aan impulsen, ideeën en gevoelens die de mens op elk moment van zijn levend bestaan is. Ook, en misschien vooral, in het aanschijn van de dood.
Jurgen Pieters
Jürgen Pieters doceert literatuurwetenschap en 'Creative criticism' aan de Universiteit Gent. Recent verschenen 'Literature and Consolation' (Edinburgh University Press) en 'Een boekje troost' (Borgerhoff & Lamberigts). Hij werkt aan een nieuw boek over lezen in contexten van zorg.
Julian Barnes doet het weer: portret van een innemende zwakkeling26-04-2022 Julian Barnes schreef eerder al een fantastisch boek: De papegaai van Flaubert. Zijn nieuwste, Elizabeth Finch, zet die gewoonte voort.
Derde keer, minste keer: een nieuwe Sally Rooney27-10-2021 Roman over vier mensen die elkaar liefhebben en elkaar pijn doen. Het gaat over seks, over vriendschap en over de wereld waarin zij leven.
Boeken om in te wonen27-07-2021 Waarom mannen meer boeken van vrouwelijke auteurs moeten lezen.
Sprekende schilderijen14-04-2021 Max Porter heeft met The Death of Francis Bacon een derde titel toegevoegd aan wat nu al een oeuvre in wording mag heten.
Schrijven tegen de tijd31-03-2021 De publicatie van Willy Roggemans ‘De gedichten 2003-2019’ is een dienst van formaat aan de Vlaamse poëzie.Lees meer van Jurgen Pieters |
